www.JerzyWojcik.com

30 sierpnia 2004 r.  na podstawie zlecenia Wydziału Ochrony Środowiska Dzielnicy Mokotów w m. st. Warszawie, dr Wiesław Nowicki z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków wykonał Ekspertyzę ornitologiczną terenu planowanego parku miejskiego „Kopiec Czerniakowski”

Otop OGÓLNOPOLSKIE  TOWARZYSTWO  OCHRONY  PTAKÓW
POLISH SOCIETY FOR THE PROTECTION OF BIRDS
UL.Hallera 4/2, PL-80-401 GDAŃSK,  www.otop.org.pl

EKSPERTYZA ORNITOLOGICZNA TERENU PLANOWANEGO PARKU MIEJSKIEGO KOPIEC CZERNIAKOWSKI
dr Wiesław Nowicki
Warszawa,sierpień 2004

I. WSTĘP

Ekspertyza ornitologiczna, dotycząca awifauny terenu o powierzchni około 10 ha, na którym planowane jest powstanie parku miejskiego „Kopiec Czerniakowski” została wykonana w Ogólnopolskim Towarzystwie Ochrony Ptaków (== OTOP) na podstawie zlecenia Wydziału Ochrony Środowiska Dzielnicy Mokotów w Mieście St. Warszawie, zawartego w Umowie Nr WOŚ-XI/7070-61/04/1885 z dn. 22 lipca 2004 r.
Celem ekspertyzy jest:
– sporządzenie listy gatunków dziko żyjących ptaków na terenie Kopca Czerniakowskiego, wraz z podaniem podstawowych preferencji siedliskowych dla gatunków lęgowych na omawianym terenie i skrótowej charakterystyki głównych grup ekologicznych tej awifauny,
– określenie wartości faunistycznej tutejszej awifauny (== zespołu występujących ptaków) w skali właściwej dla centralnej części Warszawy,
– podanie wskazań dla zagospodarowania terenu Kopca, w szczególności kształtowania drzewostanu i pozostałej zieleni tego obszaru – z uwagi na wymogi ochrony ptaków,
– określenie innych zaleceń w zakresie ochrony awifauny planowanego Parku „Kopiec Czerniakowski”.
Przy sporządzaniu ekspertyzy wykorzystano następujące materiały i publikacje:
– Koncepcję szczegółowego zagospodarowania strefy ZP-1 Parku Pod Kopcem Czerniakowskim przy ul. Bałtyckiej (Warszawa Mokotów), wykonaną w grudniu 2003 r. przez Pracownię Architektoniczną Wojciecha Komatowskiego w Warszawie, wraz z mapą terenu,
– Inwentaryzację drzewostanu na terenie Kopca Czerniakowskiego, wykonaną przez spółkę cywilną RS Architektura Krajobrazu w Konstancinie Jeziornej, wraz z planem tego terenu,
– Atlas „Ptaki Warszawy 1962-2000″ (Luniak i inni, 2001), książkę „Ptaki śródmieścia Warszawy” (Nowicki 2001) i inne publikacje naukowe o ptakach tego miasta,
– wytyczne zawarte w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego rejonu ul. Bartyckiej, uchwalonego w dn. 28 sierpnia 2000 r. Uchwałą Nr 496/XXXW2000 Rady Gminy Warszawa Centrum,
– niepublikowane dane dotyczące awifauny terenu Kopca i jego okolic, zebrane głównie przez członków Koła Warszawskiego Sekcji Ornitologicznej Poi. Tow. Zool.,
– dane własne autora ekspertyzy, zebrane w czerwcu i lipcu 2004 r. podczas kilku lustracji terenowych omawianego obszaru oraz dane pochodzące z wywiadu uzyskanego od pracowników Wydziału Ochrony Środowiska Dzielnicy Mokotów i mieszkańców okolic Kopca – w szczególności Pana mgr inż. Andrzeja Walewskiego.

II. CHARAKTERYSTYKA SKŁADU AWIFAUNY

W ciągu ostatnich 5 lat stwierdzono na badanym terenie 68 gatunków dziko żyjących ptaków, w tym 37 gatunków lęgowych i 5 prawdopodobnie / nieregularnie lęgowych. Łączne zagęszczenie par lęgowych określono na około 80-130 par/l O ha terenu. Trzynaście dalszych gatunków (krogulec, jastrząb, myszołów, sowa uszata, puszczyk, gawron, pełzacz, sikora czamogłówka, jemiołuszka, gil, trznadel, mysikrólik oraz czyż) pojawiało się prawie wyłącznie jesienią i zimą, zaś 5 gatunków (sokół pustułka, gołąb miejski, jerzyk, jaskółka oknówka i dymówka) żerowało na omawianym obszarze (lub nad nim) głównie w okresie późno wiosennym i letnim. Cztery gatunki (kukułka, pokląskwa, pleszka oraz muchołówka żałobna) pojawiały się na terenie Kopca podczas swoich wędrówek, głównie w kwietniu i sierpniu -wrześniu. Spis obserwowanych na terenie Kopca ptaków, wraz z charakterem ich związku z omawianym terenem, zawiera Tabela.

W stosunku do terenów zagospodarowanych parków Warszawy wartość awifauny lęgowej Kopca Czerniakowskiego była bardzo wysoka. Np. w największym w śródmieściu starym Parku Łazienkowskim (około 60 ha), z obecnością wody, w ostatnim półwieczu odnotowano pojawienie się blisko 100 gatunków ptaków, zaś gnieździło się ich tam regularnie około 42 (Luniak i inni, 1986), zaś w Parku Skaryszewskim (około 50 ha) – co najmniej 32 gatunki. W położonym na Mokotowie Parku Cmentarzu Żołnierzy Radzieckich (18 ha) gnieździło się 36 gatunków ptaków. Natomiast w intensywnie zagospodarowanych ogrodniczo małych parkach śródmiejskich, o porównywalnej z Kopcem Czerniakowskim powierzchni (np. Ogród Krasińskich, Saski i Park Ujazdowski), występowało regularnie zaledwie po około 20 gatunków lęgowych. Zaś w całej centralnej części Warszawy (o powierzchni około 50 km kw., bez uwzględnienia Dzielnicy Żoliborz) w końcu XX wieku obserwowano regularnie około 100 gatunków ptaków, w tym 74 lęgowych i 59 zimujących (Nowicki 2001).

Trzon awifauny lęgowej terenów Kopca i jego podnóża stanowiły gatunki pochodzenia leśnego (= lasów liściastych), dość często zasiedlające również parki miejskie z bogatą zielenią. Zaliczały się do nich: gołąb grzywacz, dwa dzięcioły, kos i kwiczoł, cztery gatunki pokrzewek, dwa gatunki sikor, zaganiacz, sójka i zięba. Ptaki te zakładają gniazda w koronach drzew (np. grzywacz i sójka), w dziuplach (dzięcioły i sikory) oraz wśród krzewów (pokrzewki i zaganiacz), w sumie wymagają więc wielopiętrowej, silnie zróżnicowanej roślinności. Ptakami, wybitnie związanymi ze skupieniami rozległych, izolowanych od uczęszczania psów i kotów, krzewów były regularnie spotykane w przyszłym parku słowik szary, oraz trzy gatunki z rodzaju Phylloscopus (piecuszek, pierwiosnek i świstunka). Należy podkreślić, że słowik szary, podobnie jak i rudzik, wymaga także bezwzględnie dużych powierzchni niewygrabianej, butwiejącej ściółki. Z powodu braku tego typu siedlisk w centralnej części Warszawy gatunki  te stały się wielką rzadkością, np. słowiki są regularnie spotykane w dawnej gminie Centrum tylko nad niezagospodarowanymi brzegami Wisły, zaś rudzik głównie w parkach leśnych – np. w rezerwacie przyrody „Olszynka Grochowska”. Zdecydowana większość (2/3) terytoriów lęgowych tej podstawowej grupy awifauny przyszłego parku „Kopiec Czerniakowski” znajdowała się na wschodnim i północnym stoku tego Kopca, czyli w miejscach o największym zwarciu drzewostanów i krzewów.

      Znaczące bogactwo zespołu ptaków typowo leśnych lub związanych z zadrzewieniami teren kopca zawdzięczał około 6 ha ciągłej powierzchni zwartych zadrzewień, z bogatym podszytem i ściółką, zbliżoną do środowiska lasu liściastego. Brak regularnej obecności ludzi wskutek utrudnionego fizycznie dostępu do tego lasu jak również brak zabiegów ogrodniczych, zazwyczaj zubażających zasoby fauny stanowiły główny czynnik bogactwa gatunkowego tego zespołu awifauny. Z cennych elementów siedliskowych w planowanym Parku „Kopiec Czerniakowski” zasługują na uwagę uschnięte lub powalone drzewa – gdyż próchniejące drewno jest ważnym miejscem żerowania wielu bytujących tu ptaków – w szczególności pełzaczy i sikor. Ponadto w powalonych wykrotach często gniazduje strzyżyk i rudzik. Tego typu siedliska znajdowały się głównie na wschodnim i pomocnym zboczu kopca.
     

 Nieliczną grupą gatunków były występujące u podnóża szczytu ptaki łąkowo – polne:
bażant, pliszka żółta, być może jeszcze kuropatwa i derkacz. Niestety, wydaje się, że w związku z nieuchronnym zanikiem siedlisk tych gatunków ich los wydaje się przesądzony;
jedynie bażant znoszący wśród nich stosunkowo dobrze warunki miejskie, ma szansę przetrwania.
Tak samo nie ma perspektyw dalszego bytowania większość ptaków zasiedlających siedliska ruderalne bądź zabudowane (wróbel, kopciuszek, białorzytka, pliszka siwa) od północnej strony ul. Bałtyckiej. W otoczeniu kopca zajmowały one tereny magazynowe i składowiska, które w obowiązującym miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego przeznaczone są do stopniowej likwidacji. Na ogół nie były to jednak gatunki zagrożone w centralnej Warszawie w swoim bycie-

       Na obszarze planowanego parku i w jego najbliższej okolicy brak było gatunków związanych z wodą, w tym kaczki krzyżówki, coraz liczniej zasiedlającej Warszawę. Najbliższe stanowisko regularnego występowania tej grupy ptaków znajdowało się w pobliskim rezerwacie przyrody „Jezioro Czerniakowskie”.
III  PROPOZYCJE ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW KOPCA.
Przy formułowaniu poniższych propozycji przyjęto dwa zasadnicze założenia: 
1) Planowany park ma pełnić następujące, zasadnicze i równoważne funkcje (przeznaczenia):
– historyczno – krajobrazową – z uwagi na obecność na szczycie Kopca Pomnika Polski Walczącej i związane z nim uroczystości
patriotyczne, oraz z uwagi na widok na panoramę Warszawy z tego wierzchołka,
– rekreacyjną – jako miejsce wypoczynku dla warszawiaków,
– przyrodniczą – stanowiąc m.in. ostoję cennego w skali centralnej Warszawy zespołu awifauny lęgowej o charakterze parkowo – leśnym.

2) Pogodzenie tych funkcji ze sobą w jak największym stopniu będzie możliwe przy ich fizycznym rozdziale terytorialnym.
       Zdaniem Autora niniejszej ekspertyzy, przy uwzględnieniu warunków terenowych planowanego parku, lokalizacje powyższych trzech głównych jego przeznaczeń powinny być następujące:
– część historyczno – krajobrazowa (ozn. „A”) – szczyt Kopca z pomnikiem, oraz teren bezpośrednio pod tym szczytem, docelowo bez wysokich zadrzewień, otwierający panoramę na Warszawę, w tym dolinę Wisły, wraz z główną drogą na ten szczyt,
– część rekreacyjna (ozn. „B”) – podnóże Kopca od strony ul. Bałtyckiej, w szczególności tereny aktualnie zajęte przez magazyny i składy, jak również chwastowiska i inne nieużytki,
– część przyrodnicza (ostoja fauny, ozn. „C”) – teren obecnych zadrzewień i zakrzewień na zboczach Kopca – w szczególności po jego wschodniej stronie – na wschód od głównej alei wejściowej na wierzchołek. Za postulowaną funkcją tej części parku przemawiają także względy utrudnionego fizycznie dostępu i pobytu publiczności w tej stromej części terenu.

       Szata roślinna części historyczno – krajobrazowej powinna być kształtowana w następujący sposób:
– koszenie dotychczasowych powierzchni trawiastych na samym wierzchołku stoku w pierwszym terminie około 20 lipca,
– stopniowe usuwanie wysokich drzew ze strefy szczytowej Kopca, w celu uzyskania osi widokowej w kierunku wschodnim (na Wisłę) – wyłącznie w okresie od l września do końca lutego,
– założenie nowych zakrzewień z gatunków wyłącznie rodzimych – w postaci skupień i żywopłotu, który może otaczać wierzchołek Kopca (określony na planie jako P l oraz P2). Funkcja izolacyjna żywopłotu powinna zostać wsparta wykonanym w jego linii wygrodzeniem, najlepiej o drewnianej konstrukcji. Krzewy w skupieniach powinny być na okres co najmniej kilkuletni pozostawione bez pielęgnacji, zabiegi pielęgnacyjne przy żywopłocie należy prowadzić po 15 lipca,
– wprowadzenie rodzimych drzew iglastych (świerków) oraz tzw. iglaków płożących się,
– odstąpienie od zakładania klombów kwietnych i trawników

Część rekreacyjna powinna być ukształtowana u podnóża Kopca (oznaczenia na planie ZP-1.1 oraz ZP-1.2). Tutaj nieuchronnie nastąpią największe przekształcenia, polegające na likwidacji istniejącej prowizorycznej zabudowy magazynowej i terenów składów, oraz budowie infrastruktury dla obsługi publiczności, typu parking, place zabaw dla dzieci, baru restauracyjnego, ekspozycji z galerią itp. Zakłada się, że wymienione obiekty budowlane będą realizowane stopniowo, co stwarza możliwość minimalizacji nieuchronnych strat w faunie. Szczególny konflikt z wymogami ochrony ptaków może nastąpić w południowo – wschodniej części obszaru ZP-1.2 (w sąsiedztwie obecnego trawiastego boiska), gdzie znajdowały się co najmniej dwa stanowiska występowania słowików.

W części tej zaleca się:
– realizację ograniczonej wycinki drzew jedynie od l września do końca lutego,
– pozostawienie w granicznej części tego obszaru istniejących tu obecnie przestrzeni niezagospodarowanych chwastowisk – gdyż stanowią one w zimie ważną bazę pokarmową dla niektórych ptaków (szczygieł, dzwoniec, trznadel, mazurek i makolągwa),
– ochronę zaznaczonego na planie stanowiska lęgowego słowików, poprzez nasadzenia krzewów, nie wygrabianie ściółki,
– zaplanowanie powierzchni intensywnie pielęgnowanej zieleni przede wszystkim w sąsiedztwie ciągów pieszych i innych miejsc masowego przebywania ludzi,
– stworzenie, w miejscu maksymalnie izolowanym od publiczności, małego zbiornika wodnego, z pełnym zachowaniem dostępu do niego dzikich zwierząt. Zbiornik taki powinien odznaczać się obsadzonymi krzewami płaskimi brzegami, stopniowym opadaniem dna (maks. głębokość -do 0,5-1 m), obecnością roślinności wodnej, oraz pływającymi wysepkami sztucznej konstrukcji. Tego typu staw będzie również znakomitą ostoją rozrodu płazów – dlatego powinien być zlokalizowany możliwie jak najdalej od ruchliwej ulicy Bartyckiej,

– wprowadzane krzewy i drzewa (gatunki rodzime, posiadające lubiane przez ptaki owoce – jak dzika róża, śnieguliczka, oliwnik, rokitnik, śliwa ałycza, dziki bez czarny, dzika jabłoń, czeremcha, jarząb szwedzki, wiśnia ptasia, głóg, tarnina) powinny być lokalizowane w zwartych skupieniach, głównie na granicy tego obszaru ze strefą przyrodniczą,
– wprowadzenie skupień drzew iglastych, wraz z ich izolacją od obecności psów,
– instalację (pod nadzorem ornitologa) skrzynek lęgowych dla najpospolitszych gatunków gniazdujących w dziuplach – czyli typu ,3″ dla szpaka oraz typu „A” – dla sikor, mazurka i wróbla. W zależności od docelowego stopnia zadrzewienia tego terenu liczbę skrzynek szacuje się na tej części na 20-40, w proporcji 3: l dla skrzynek typu ,3″.
       Część przyrodnicza powinna zostać poddana ochronie o charakterze konserwatorskiej, również w aspekcie prawnym tej ochrony. W szczególności odnośnie wschodniej i północnej strony stoku Kopca należy zaniechać wszelkich zabiegów ogrodniczych (także o charakterze
pielęgnacyjnym), z wyłączeniem robót które będą miały bezpośrednio na celu powstanie i późniejszą bezpieczną eksploatację alei spiralnej na szczyt kopca oraz ścieżki rowerowej. Trasy te powinny zostać wygrodzone na stoku drewnianym ogrodzeniem. W celu ochrony walorów przyrodniczych postuluje się także rezygnację na tym obszarze z fragmentów ścieżek pieszych oraz ich połączenia ze schodami z aleją spiralną. Przemawiają za tym również spodziewane problemy techniczne z posadowieniem konstrukcji tych alejek wraz ze schodami na stromym, obsuwającym się stoku. Usuwane z konieczności drzewa należy zastępować nasadzeniami z gatunków właściwych dla tutejszego siedliska lasu.

       Ponadto wskazuje się na konieczność:
-zachowania ściółki,powalonych drzew i wykrotów,kępy malin, skupień pnączy i czarnego bzu
– odstąpienia od dalszego usuwania z  tego terenu powierzchniowej warstwy gruzu, z którego został zbudowany kopiec, stopniowo „wchłanianego” przez tworzącą się tam glebę,
– instalacji i późniejszej konserwacji około 100 skrzynek dla ptaków (głównie typu ,3″ oraz „A”, jak również 1-2 skrzynek dla puszczyka i kilku skrzynek typu „D” – w celu osiedlenia na tym obszarze wiewiórek). Skrzynki lęgowe powinny mieć otwór wlotowy zaopatrzony w specjalny pierścień, gdyż na terenie Kopca zagraża lęgom w budkach drapieżnictwo kuny;
ponadto skrzynki powinny zostać wykonane i rozwieszone pod nadzorem ornitologa,
– usuwania śmieci z tego obszaru – wyłącznie od października do końca marca.
      

Podkreśla się, że drzewa rosnące w tej części projektowanego parku, oznaczone w inwentaryzacji drzewostanu jako będące w stanie „średnim” oraz „złym” stanowią podstawową bazę siedliskową dla tutejszej awifauny – dlatego też niezależnie od ich znikomej wartości ogrodniczych powinny zostać zachowane.
       Autor, podobnie jak i OTOP, uważa że podstawę prawną dla wyżej wymienionego sposobu zachowania siedliska awifauny powinna stanowić forma ochrony rangi użytku ekologicznego lub zespołu przyrodniczo – krajobrazowego, opisana w art. 42 oraz 43 ustawy z dn.16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 z 2004 r., póz. 880).
       Zachodnia i południowa część stoku kopca charakteryzuje się, ze względu na stosunkowo mniejszą szerokość pasa zadrzewień, nieco niższymi walorami awifauny niż partie wschodnia i północna. Dlatego też można dopuścić w tym fragmencie zieleni stopniowe
dokonywanie niektórych zabiegów ogrodniczych – w szczególności powolną wymianę usychających drzew, oraz usuwanie wiatrołomów – poza okresem lęgowym ptaków, czyli od września do końca lutego. Powinno się jednakże wykluczyć tworzenie zieleńców oraz usuwanie martwej ściółki, gdyż byłoby to sprzeczne z ogólnym zaleceniem, aby szatę roślinną stoków zachować w jak najbardziej niezmienionym stanie.

       Cały teren parku ma zostać docelowo ogrodzony. W związku z tym zaleca się, aby było to ogrodzenie bez podmurówki (lub z bardzo niską podmurówką – do 5 cm nad ziemią), z szerokimi odstępami między sztachetami – co nie stworzy utrudnień dla przemieszczania się drobnych ssaków i płazów. W całkowitej sprzeczności z ochroną awifauny – zarówno miejscowej jak i wędrownej – są plany wykonania iluminacji szczytu i stoków kopca. W przypadku jej wykonania snop światła skierowany u podnóża kopca w górę (== w niebo) będzie nieuchronnie oślepiał wędrujące nocą ptactwo i w konsekwencji powodował masowe rozbicia tych zwierząt. Dużo mniej szkodliwe dla awifauny, a tym samym możliwe do zaakceptowania, są plany rozmieszczenia na terenie całego parku, w szczególności wzdłuż ścieżek spacerowych, 130 latami, co zapewni większe bezpieczeństwo publiczności. Pożyteczne, zarówno dla ludzi jak i ptaków oraz ich siedlisk, byłoby wprowadzenie całodobowej ochrony dla omawianego terenu, oraz zamykanie go na noc.
      

Wskazane będzie również dalsze prowadzenie monitoringu ornitologicznego podczas tworzenia planowanego parku oraz jego późniejszego użytkowania, ze szczególnym uwzględnieniem awifauny lęgowej. Zachowanie znaczących zasobów naturalnej bazy pokarmowej dla większości gatunków stanowi przesłankę za rezygnacją z zimowego dokarmiania ptactwa na tym terenie.
Luniak M., Jabłoński P., Marczak P. 1986. Ptaki parku Łazienki Królewskie (Warszawa) w
       latach 1954-84. Acta Omithologica 22, l: 23-50.
 Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. 2001. Ptaki Warszawy 1962-2000. Seria Atlas Warszawy, zeszyt 8, wyd. Inst. Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. St.Leszczyckiego, PAN, 179 ss.
Nowicki W. 2001. Ptaki śródmieścia Warszawy. Wyd. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 136
      
STRESZCZENIE

Na terenie około 10 ha planowanego Parku „Kopiec Czerniakowski” stwierdzono w ostatnich latach występowanie 68 gatunków ptaków, w tym 37 lęgowych i 5 prawdopodobnie lęgowych. Łączne zagęszczenie par lęgowych oszacowano na 80-130 par/10 ha. Dominowały ptaki charakterystyczne dla liściastych lasów niżu polskiego, niekiedy występujące także w parkach miejskich. Nieliczne były gatunki związane ze środowiskiem łąkowo – polnym oraz terenami ruderalnymi i miejskimi zabudowaniami. W porównaniu do awifauny centralnej części Warszawy, poznanej dobrze w drugiej połowie lat 80. XX wieku, skład gatunkowy ptaków Kopca Czerniakowskiego należał do bogatszych w mieście.

       Z uwagi na wymogi ochrony awifauny postuluje się wydzielenie na terenie planowanego parku trzech stref funkcjonalnych, o znacząco zróżnicowanej intensywności zagospodarowania i przeznaczeniu:
       – historyczno – krajobrazowej – na wierzchołku Kopca,
       – rekreacyjnej – u podnóża, w szczególności od północnej strony przy ul. Bartyckiej,
       – przyrodniczej – na stromych stokach Kopca, w szczególności po jego wschodniej i północnej stronie.
       Ekspertyza podaje zasady zagospodarowania, w szczególności dotyczące zabiegów ogrodniczych i metod czynnej ochrony ptaków (preferowane gatunki krzewów do nasadzeń, terminy prac utrzymania zieleni, stworzenie zbiornika wodnego, zawieszenie i konserwację skrzynek lęgowych itp.). Ochrona przyrody, w tym awifauny, jako nadrzędny cel na terenie części przyrodniczej, powinna, zdaniem OTOP, zostać wsparta utworzeniem tam użytku ekologicznego lub zespołu przyrodniczo – krajobrazowego.

————————————————————————————-

Do powyższj ekspertyzy dołączono załącznik:

Spis gatunków ptaków stwierdzonych na terenie kopca z określeniem ich preferencji siedliskowych i ogólnego stanu liczebnego w centralnej części Warszawy.

Kliknij tu:     tabela-ptakow

————————————————————————————-

Film z kocertu ptaków na Kopcu: